Прас пажында Шодроводаң ӧре шыққанда пир улуғ қайа ӱстӱнде улуғ қузуқ ӧстӱ. Тазылларыба таштарға тудунуп кичигден ала ӧзӱп пир чӱс артық чаш турубусту. Қайдығ чозақпа аңжен чаш қуруғ ташқа тудулду, пирда кижи уңнаванча. Салғыннар аны пӱгӱп, сындырып — сындыр полбан салдылар. Нағбур шабып-чунуп, чығыт полбан салдыл. Анеде туруп-ӧзӱп ол қузуқ кӧп торум перди. Ол торумнарды терип кӧрӱк-тииң қыштабодурдулар, апшақтар қайа аразында чӧрӱп эдоқ торум терип, қышқыға чағ ӧстӱрӱп, анаң инда абыр қышқыда узудулар. Тағдың кӧп аң-қуш азырады ол қузуқ: албыға қузуғаштар чибалып андоқ шышқаннар аңнабодурду.
Кӧп чақшы-чабалды кӧрдӱ ол қузуқ. Пир чайғыда мағат кӧп торум чайалды по қузуқта. Пышқан торумнар салғынма шаптырып қайаларба ыраақ черге учуқтулар. Кижилер мотор-кебебе шығып эдоқ тердилер ол кӧп торумну. Пир ле торумаш чапшынпарып кӱскӱге тӧӧнче турубусту.
Пир қатнап кергенеқ аштапарып, ол қузуқ ӱстӱбе учуғуп, ол торумашты кӧрбалды. Пақтанкелип парчын черге ақтады позунуң тапқан ырызынаң. Одуркелип андоқ қазыбысты ол торумну и қузуқтарын ақсындағы пайбачағынға суқкелип, чақшы черге учуқпарды. Прасты учуқкежип чақшы таш қайа чоқ черге одуркелип, маңзрабан чиш чипшықты. Орта қузуқ ол торумаштың қазып, чибисти, ортазын суқсаларға санады. Анаңдығ ол қуш керген. Чижин четтире чибен тигде-мьнда суғуштурсалча, анаң ундутсалча, қайаға суқсалды. Ол суққан қузуқтарын шышқаннар, кӧрӱктер тапкелип чипсалчалар. Но-о, қайзы қузуқтары чатқалча. Андығ қузуғаштардаң пашқа пилеттер ӧсчалар. Анчуноқ айтыпчалар, что керген пилет одуртупчаған қуш. Ам по қузуғуштарын черге кӧпкелип, керген учуқ парыбысты пашқа қалған торум тилеге.
Кӱскӱ қышқыға киреберди. По керген суққан қузуғаштарды пир шышқанақ табалды. Ӱргӱнкелип, позунуң уйачағажынға аппарып ташсалды: қышқы узақ, чиш кӧп керек. Пир ле қузуғаш кедере суқтурсалып, шышқан ақсынға кирбен чатқалды.
Сооқ салғын шабып, қар ақкелип узақ қышқы келди. По қузуғашты чер алтындағын ӱстӱбе қарба шашпарды. Қар алтында чылығ. Қузуғашқа керек қайдығда сооқтар, бураннар ползун — қоруқпанча қузуғаш. Чағыс-ла шышқанақтаң қоруғуп пырлашча. Анаң нандыра келип, табалза, қыйал чипсалар парасқан қузуғашты. Паза небедең қоруқпанча қузуғаш, анол ла шышқанақтаң. А паза небеге қузуғаш керек чоқ: кӧрӱктер чер алтында узупчалар, қолнақ, албыға, тииң по улуғ қар алтында по чашқа таппастар қузуғашты. Чо-о, здря қорукту қузуғаш — пир кӱн шышқанақ позу чиш полпарды. Қар ӱстӱбе чӱгӱрчаған кичиг тоқаназақ уқвалды, қар алтынға кирип чӱчеленең тудувалды шышқанақты. Ӧре шығаркелип, парасқанны тоқаназақ пир шӱбе алтындағы оймаққа тазыл аразында артыссалып, пазоқ парыбысты шышқан тударға. Анаңдығ ол небечек — тоқанас. Позу шышқаннаң арийлек-ле улуғ, а шышқаннарға пош пербенча. Кӱнӱ кӱндозуба аштапча-ба, ток-па шышқанаңды тут чӧрча. Кижилер айтыпчалар: анчуноқ тоқанасқа қудай сын пербеди, что ол андығ тоспас. Улуғ полза адай шени-да анаң қорғуштуғ аң поо черде чоқ поларэди. Эм қыйзында тоқанас чолу кижи кӧрбалғанда, кижи ӱргӱнча — по тоқаназақ пока парчын эм шышқаның тутпанчы— пирда черге парбас. Анчуноқ кижи аны тегбенча.
Ам шышқанақ чоқ полпарды, қузуғаш қоруқпан чер-де узупча. Пир қара чер ӱстӱнде улуғ буран полду. Қайа пажындағы турчаған қузуқ қанче қабыжып салғынма, қанче тазыларынма тудунуп – шыдап полбан салды. Ӧкпеленкелип, салғын парчен кӱжӱн по қузуққа кӧргӱстӱ. Ақтапкелип, по черге қыйғырпкелип, қузуқ ол ӧре қайадаң тӧбере нызрап тӱжӱбӱстӱ. Таштарға салаларын сындырып Прасқа четкенчи пистиң қузуқ тының шығарыбысты. Ӧльчағанда санады: «Эх, қалағым, қанче чыл чажадым, қанче торумма аң-қуш азырадым, а мен, соонға пирда ӱреним қалбады». Здря эде санадың, қузуқ, здря. Пир-ле эбес кӧп ӱрен сен артысалдың по чарықта. Қанче аң-қуш чоқ чылларда тириг қалдылар сеең торумнарың не чип, қанче порсуқ ӧскельди сеең тазыл алтында уйалапкелип. А ақташ кергеннер кӧп черде сеең қузуғун суғуп, сеең ӱрениң не парчен чер де ӧстӱрчалар. Кӧп пилет уже ӧсча сеең торум, қузуқтарынаң. Чақшы чадығ сен чаттын, қузуқ, улуғ польза иштедиң сен по тайғада.
Пистиң қузуғаш ол небени уңнаванча. Қар алтында, чер алтында ол мағат чақшы узупча. Керек қайдығ да узақ қышқы ползун, часқы кӱнчек келероқ.
Кӱн изижеберди, қар эзилеперди. Қушчақтар ӱргӱнкелип, часқы сарын сарнабердилер. Чарық кӱн узақтажеперди. Чылығ салғын шабып, кӱн изидип, қарчақты қайвыстылар. Суғ улуғ шығып Прас-энечек мустарың талайға аппаршықты. Мус парыбысқанда, суғ тажып, улуғ қузуқту қабып тӧбере аппаршықты. Тозта ол қузуқту пир кижи багорба тудувалды. Анаң мотопилаба тартып, одуң чаркелип, қулаш ӱгсалды. Қышқы келзе, сооқ кӱннерде ол одуңма кижи кебеге салып, чылынып, табақ пыжырар. Ол табақпа палларын и пос-позун азыранар. Анеде, по қузуқ ӧлпарзада, тириглерге ӧлерге пербенча.
А пистиң қузуғаш эдоқ ӧзӱп, сооққа тоңуп, изиге кӧйӱп, улуғ қузуқ полпарар. Улуғ ӧскенчи разный полар: пилет полпарза — пышқалақ торумнар сооба пағып кижилер салаларың сындырарлар. А ааң алтында қонуп отпа тазылларың кӧйгӱзерлер. Одуң керек полза, келип чарвокпе тартарға санарлар. Мӧзӱк қайа да ӧскен қузуқ уңнавады қайдығ чабал небе по-о тириг кижи. Чақшы черде ӧсчаған қузуғаш парчын уңнабалды кижиң чабалын. Аң-қуш эде чабал иштебенчалар, қанче иштепча сағыштығ кижи.
По чашқа тағ аразында чатқан шор-кижи кичигдең ала уңнады қайдығ чақшы ағаш по қузуқ, қанче аң-қуш азырапча тайғада. Аба-ичелер палларың кичигдең ала ӱргеткеннер пышқалақ торумну шаппасқа, салалар сындырвасқа, қузуқ тӧзӱнде от иштебеске. Ам тайғаға пашқа кижи келди, ааң ады қазақ. Ол қазақ тайға не ақтап кӧӧленменча: ағаштарды мотопила ба кесча, тракторларба тепсепча, экскаваторба черди қасча. Аң-қушту ачынман мылтықпа атча, палықты сеткаба аңнапча. Пурунғу чадығың қайде чадарын кӧрбенча. Тайғада аң-қуш қалбады, суғда палық қалбады. Тағларды пилаба кезип Прас-энечекти таис иштепсалды. Қайдығ чадығ пис постарыбыстың палларға артысабыс, миндиғ чадығды чадып, абыр кӧруп қайде пистиң черди пожатчалар.
А қузуғаш? Қузуғаш пускай ӧссӱн, а пистиң қалык аны шеберлер. Тағды, қузуқтар, пашқа ағаштар шеберлепкелип ӧстӱрзебис, аң-қуш пистиң черге нанкелер. Прас-энечек терең полар, палық ӧскелер. Кижи тайғаба пир чадығба чатча, шеберлерге керек аны.
Вениамин Борискин, август 1999 г.
