Қайчы П. И. Кыдыяков
… Алтын Арығ
Алтын Қаанның абаққайы полза,
Тӱӱр эдегин тӱре тудунду,
Қара эдегин қарчы тудунду.
Алтын ӧргедең шыға пасты.
Алып қарбашчыған черге чӱгӱр келди.
«Эзе, қайранда Алтын Қааным,
Алтынғызыңның чер алтынның
Қара айназынға улуғ сӱрӱннӱңнӱ,
Алып сӱрӱннӱңнӱ нооға пастырчаң?!
Арған калған кӱжӱңнӱ
Пашқа тартынып чоқ шабыспаанчаң?!»
Ээде қыйғыр келип сықтап турғанда,
Алтын Қаан қатнап чаға паштаң
Қадыйыңнаң келип, қап турғаны…
Ас полча-ва, кӧп қабышчалар-ва
Алты чыл эртиппарды.
Алты чылдың пажында анаң кӧргени
Алтын Арығ: ада чашқа сӱрӱнмес
Алтын Қаан сӱрӱндӱре паза пертир.
Тайлықпас та Алтын Қаан,
Тайлықтыра паза пертир.
Поону кӧргенде Алтын Арығ пура таштал.
Ийгинчизин аачып, қысқыр эрвектеп турғаны:
«Эзе, Алтын Қааным, четтон ашқым
Алтын тайға адаң чашқа
Арваай келип, тур қалар-но!
Ада чашқа авыр турған малы-чонувус,
Арған пашқазы қолуна кирип,
Ит айағынаң аш ижерлер,
Инге кӧзнектең кӱн кӧрерлер…»
Поону уққанда, уқпас қулаққа,
Кӧрвес қараққа кирип парған
Алтын Каан ийги карагын кӧр кел,
Қатнаб-оқ келип Қола Сарығдың
Чаға-паштаң келип қапты.
По черди эге-пӱге пазыш турғаннарда,
Плар ийгеле элит кийик шени орлашчалар,
Адыгва қобый кижи шени орлашчалар.
Анчең-минчең пажында Алтын Арығ
Анаң уғуп кӧрӱп одурза, четтон ашқым
Алтын тайған тӧзӱнде,
Ағар келип, ай чақшызы ӧдӱрӱл қалды,
Кӧгер келип, кӱн чақшызы ӧлӱш қалды.
Алтын Арығ қара туван иштине кире чӱгӱрдӱ.
«Адаңның аачыйы энеңниң кӧкӱйӱ.
Арған пашқазы қалды-ва,
Чоқ Алтын Қааным қалды-ва?» — тедир.
Алтын Арығ анаң кӧрӱп одурғаны:
Қара туван иштиннең полза,
Тиге сӱстӱгӱп, мында сӱстӱгӱп,
Қайранда Алтын Қаан пас шығып одурғаны.
Алтын Қаан пас шығып полза,
Алтын ӧргезинге келип, одурған туштарда,
Ӱстӱнгӱзӱ четти тегриниң ӱстӱнде,
Алтын кӧӧктӱң ӱнӱ шак по кел уғулду
«Эзе, пала чоқ кижи Алтын Қаан,
Тек табырақ сӱттең арығ ақ ой адыңны
Мӱн келип, алтын ӧргеңе кирвеен,
Четтон ашқым алтын тайғаңа шық!»
Поону уққанда, Алтын Қаан
Алтын ӧргезинге пас кирчитқан позу,
Пура тартыл келип,
Алтын шарчын тӧзӱне турчутқан,
Аттың қаарызы қаарып парған
Сӱттең арығ ақ ой атқа
Чарғанат шени чапшынды.
Ат ақсын пура тартып келип,
Четтон ашқым алтын тайғанын қырынға
Пастырып, шығаберди.
Шыға-шыға Алтын Қаан анаң кӧргени:
Адазы-парий четтон ашқым
Алтын тайға полған полтур.
Эне қудай чайап перген чер ӱстӱ
Элек шени кӧрӱнӱп турча.
Алтын тайга тегейинен
Ада қудай сал перген кӱн чарық
Алаққан на шени кӧрӱнӱп одурғаны.
Четтон ашқым алтын тайғаның сарт тегейинде
Ӧскен аражы сум алтын,
Ӧскен отты сум торғу чер полтур.
Ӧл келип, алып чақшызы ада чашқа чатса,
Чады-пажы чызывас-оқ чер полған полтур.
Алтын Қаан анаң кӧрӱп одурғаны:
Алтын тайғаның эңне сарт тегейинде,
Алты қулаш алышпас, алтын пӱрлӱг
Алтын қазың турчутқан полтур,
Алтын қазыңның тӧзӱнде алтын устол полтур.
Алтын устолдуң арғазында
Ӱш чайан анда одурчутқан полтур.
Поону кӧргенде, Алтын Қаан
Қара тӱлгӱ пӧрӱғӱн ал келип,
Сӱттен арығ ақ ой аттаң тӱзӱбӱзе перди.
Ийги тизеге тизенектеп, ӱш чайаның алынға
Ийги тизеге тизенектеп, пас келди.
«Мени чайан ӱш чайан,
Пағрымнаң шыққан палам чоқ,
Пазар небеең туған чоқ,
Тужына келип тудушчаңым чоқ,
Қажына кел қайчаң чоқ Алтын Қааным.
Мааға айтчонда силер
Эргек пажы шен эр палазы
Чайап пераар», — теп, чалғанды.
Поону уққанда, ӱш чайанның
Кичиглери туруп келди.
«Эзе, ачалар, — тедир, —
Палазы чоқ Алтын Қааныбысқа
Ӱштӱң айтчонда кичийин перерге керек».
Эде айт одуруп салды,
Ортанчылары туруп келди.
«Эзе, ача, эзе, туңмам,
Палазы чоқ Алтын Қааныбысқа
Кичийин перчең пееди
Ортанын перерге керек».
Эде айдып одуруп-оқ салды.
Анаң ортанғы одурупчутқан
Улуғ чайачылары туруп келди.
«Эзе, туңмаларым, — тедир, —
Артық чайалған Алтын Қаан палабысқа
Кичийин перчен пееди,
Ортанын перчен пееди,
Эңне улуйун перер керек».
Эде айдып келип, ӱш чайан айтылар:
«Эзе, Алтын Қаан, эм алтын тайғадаң тӱжӱп,
Алтын ӧргее кирип, аш-табақ чип одур».
Поону уққанда, Алтын Қаан тур келип,
Сағанышпасқа эзен перип келип,
Санашпасқа менчи перип келип,
Сӱттен арығ ақ ой атқа мӱн келип,
Четтон ашқым алтын тайғаның
Улуғ қырыйныва пас келди.
Алтын шарчынға пас келип,
Аттаң тӱжӱп келип,
Алтын ӧргеге кире чӱгӱрӱп,
Алтын устолдун арғазынға одур келип,
Ашпа табақ чип одурған шенде,
Анаң уғуп одурғаны Алтын Қаан:
Четтон ашқым алтын тайғаның тегеинде
Алыптың кийғызы по тӧрт толуққа,
Қудай салған ақ чарыққа
Тӱгеде шабылча.
«Ат полза ат ползун.
Ат полбаза чел қапсың.
Узун қарактаң кӧрердең пеертин,
Улуғ қулақтын уғардаң пеертин,
Тӱгезее уғулзун, — тедир, —
Сӱттең арығ ақ ой аттығ
Эрдиң қарызы қаар парған
Алтын Қаан адалығ поларзың
Алтын Арығ ичелиг поларзың!
Алтынға мӱнген адың полар
Ат чақшызы, оқ четпес,
Ада чашқа атқа алдырвас,
Алтын чаллығ аққыр ат ползун.
Алтын чаллығ аққыр аттың
Ӱстӱне мӱн чӧрчӱтған
Чарық чердиң қааны-пийи
Ӱзӱлерде тыны чоқ,
Тӧғӱлерде қаны чоқ.
Алтын Сырық сен поларзың, — теп адапча.
Эзе, Алтын Сырығым,
Алтын чаллығ аққыр аттың
Тӧрт туйунның алында
Тоғус қадыл алтын таққа ползун.
Алтын Сырықтың қадап, пӱктеп кийчең
Қат қуйағы тоғус қадыл
Алтын қуйақ, ползуң, — тедир, —
Тоғус қадыл алтын қуйақтың
Чаазы парған тӧжӱнде, — тедир, —
Ада чашқа оқ ӧтпес
Алты қадыл кӧк молот ползун», — тедир.
Эде айдары чоо полду, ол!
Алтын Қаан қалықалығ кӧзнектең
Қайра таштап сал, анаң кӧрӱп одурғаны:
Четтон ашқым алтын тайғаң тегейинең
Қывы чылаш Адам чаштығ олағаш
Чӱгӱр тӱжӱп — энгенин кӧрӱп тапты.
Чӱгӱр келип оолағаш,
Алтын тайғаң тӧзӱнге кирип,
Малды аарлап, чонну тексилеп,
Алтын ӧрген тӧзӱнге чӱгӱр кирип,
Эжикти аш келип,
Оң қолун сун келип,
Эзен-менчи перишти.
«Эзенсиң ме, ақ чарыққа толтура туған
Алтын Қаан авва,
Алтын Арығ, иче», — теп,
Адалап келип, ичелеп, эзен перди.
Поону уққанда, Алтын Қаанма Алтын Арығ
Ӱргӱнмес постары ӱргӱндӱлер.
Ӱрӱкпес постары ӱрӱктӱлер.
«Ӱш чайан чайап перген палабыс», — теп келип,
Устол кестинге одуртуп келип,
Аш-табақпа азырап одурдулар.
Аш-табақ чип алған соонда,
Алтын Қаанма, Алтын Арығ
Адам чаштығ палачақты
Алтын ӧргениң қырық қатпаш тӱвӱнге ақкирип,
Алтын шеркениң пажынға чаттыр келип,
Алып уйғузун сийдирип,
Анда чаттыр келип, узудуп турғаннары.
Алтын Сырық паллары алып уйғузун
Узуп одурған туштарда,
Алтын Қаанма Алтын Арығ
Қарағызың қадатчы полчалар,
Кӱндӱскӱзӱн кӱзетчи полуп одурғаннары.
Қайранда Алтын Сырық паллары узуп одурғанда,
Алтын Қаан тегейдең таванға
Таваннаң тегейге тӱжӱре кӧрча.
Анаң кӧрӱп одурғаны Алтын Қаан:
Шақ по Адам чаштығ Алтын Сырық палазыңның
Палбырап турған чӱрегинге
Тириг тыннығ тоғус кӧстӱг алтын оқту
Кербее келип, адыбыза-да перзе,
Қаптыр шықчан чери чоғул.
Поону кӧрген Алтын Қаан полза.
Ылын сыйын шачыр турғаны.
«Қайранда четтон ашқым алтын тайғабыс
Қатнаб-оқ чазаан шықча», — теп турғаны.
Алтын Қаан пурунғу тушта
Ады-шолазьң адатқан соонда,
Алып ады сийдирип,
Қырық кӱнге шығара узуған полтур.
Алтын Сырық палазы
Алтон кӱнге шығара узуду.
Алтон кӱннӱң пажында
Кеерил-сыйып усқан турғанда,
Четтон ашқым алтын тайға
Тӧзӱннең қосқалған чеп пилдир қалды.
Тӧрдең тепкен азағын Алтын Сырық
Эжикке четтире, теп салған полтур.
Алтын ӧргедең пас шығып,
Алтын Сырық анаң кӧргени:
Алтын шарчын тӧзӱнде
Ат қаарызы қаар парған
Сӱттен арығ ақ ой атқа қошта
Адазы-парий алтын чаллығ ақ қыр ат турча.
Алтын чаллығ ақ қыр аттың
Алтын чалынның сузу
Қырық тегри шығара кӧйӱшча.
Алтын эзерве сыртын чазап,
Ысқан полтурлар.
Кӱмӱш чӱген суғуп,
Пажын чазап, ысқан полтурлар.
Алтын эзердиң арғазында
Тоғус қадыл алтын қуйақ полған полтур.
Алтын қуйақты ал келип,
Алтын Сырық анаң кийибизе пергени
Кэви этке келиш,
Тоолу тонға келишти.
Тоғус қадыл алтын қуйақтың
Чазыған тӧжӱнде полза,
Оқ ӧтпес алты қадыл
Кӧк молот шабылған полтур.
Қапчығай тоның тонанып ал,
Қат қуйағың қаданың
Алтын ӧргеге пас киргени.
Алтын Қаан абазы Алтын Арығ ичези
Алтын Сырық палларына кӧрер полтурлар.
Ном «Шорские героические сказания» А. И. Чудоякова
